یکی از قواعد قرائت و تجوید قرآن کریم، “وقف” می باشد و آن عبارتست از قطع صوت در حین قرائت همراه با تجدید نفس و سپس ادامه قرائت.
رعایت موارد وقف و وصل از مهم ترین بخش های علم قرائت و تجوید به شمار می رود و چون شناخت محل های آن منوط به یاد گرفتن دستور زبان عربی است و دانستن آن برای همگان ممکن نیست، در علم قرائت برای وقف های مختلف علائمی مشخص شده است تا هنگام قرائت قرآن، به معنا آسیبی نرسد.
برخی از مهم ترین علایم وقف که به “علائم سجاوندی” مشهور هستند عبارتند از:
١) “م” (وقف لازم) : وقف الزامی است و وصلِ آن خلل و فسادی در معنا ایجاد خواهد کرد و در صورت وصل، احتمال تغییر مفهوم جمله بسیار زیاد است. پس یعنی وقف بر آن کلمه “لازم” می باشد و اعاده و دوباره خواندن موقوفٌ علیها جایز نیست .
به این نوع وقف ، “وقف مافوق تام” نیز گفته میشود.
٢) “ط” (وقف مطلق): تأکید می شود، وقف کنید. چون موضوع مورد بحث، تمام شده است. (در رسم الخط عثمان طه یافت نشد) پس یعنی وقف بر آن کلمه و شروع از مابعد در تمام صور و نزد همه قرّاء خوب می باشد.
به این نوع وقف ، “وقف تام” نیز گفته میشود.
٣)”ج” (وقف جایز): می توان هم وقف و هم وصل کرد. یعنی وقف بر آن کلمه پسندیده و جایز است، و وصل به مابعد نیز مانعی ندارد.
به این نوع وقف ، “وقف متساوی الطرفین” گفته میشود.
٤) “ز” (وقف مُجَوَّز): مانند وقف جایز است، البته وصل آن بهتر است. یعنی وقف بر آن کلمه تجویز شده و شروع از مابعد هم، بدون اعاده و دوباره خواندن موقوف علیها مانعی ندارد، ولی وصل کردن آن بهتر است. و در صورت وقف، بهتر است از جای مناسب آیه قبلی دوباره خوانده شود.
این نوع وقف در درجه بعدی نسبت به وقف شماره ٣ قرار دارد.
٥)”ص” (وقف مُرَخَّص): به خاطر طولانی بودن جمله و کمبود نفس، رخصت داده می شود تا وقف کنید و سپس از جای مناسب شروع به قرائت کنید. (در رسم‌الخط عثمان طه وجود ندارد)
که در این صورت دوباره خواندن از جای مناسب آیه خوانده شده لازم نیست، و در غیر اینصورت و در حال اختیار به وصل خوانده شود.
این نوع وقف، ارزش وقفی بسیار پایینی دارد.
٦) “لا” (وقف ممنوع): نشانه نفی و عدم جواز وقف است، و چنانچه در اثر کمی نفس و غیره پیش از اتمام مطلب و کلام، اضطراراً وقف شود، اعاده و دوباره خواندن آیه خوانده شده از جای مناسب آن لازم است، مگر آنکه علامت مذکور در آخر آیه باشد.
در این صورت وقف بر انتهای آیات روا می باشد. البته در بعضی موارد که ارتباط تام بین آخر آیه و اول آیه بعد وجود دارد، وصل نمودن، مناسب بلکه بهتر است.
به این نوع وقف ، وقف قبیح نیز گفته می شود.
این شش علامت وقف به رموز سجاوندی مشهورند و واضع آنها شیخ عبدالله سجاوند از قاریان اهل سنت می باشد.
علاوه بر علائم سجاوندی، شیخ مُصدّر بخاری علائمی را تعیین نموده که بالای بعضی قرآنهای قدیمی نوشته شده و چند نمونه از آنها عبارتند از:
١)قِلٰی :
این کلمه خلاصه این عبارت است: اَلْوَقْفُ اَوْلٰی مِنَ الْوَصْلِ (وقف کردن بهتر از وصل است)
بنابراین وقف بر آن بهتر است اما وصل هم می توان کرد.
٢) صِلٰی :
این کلمه خلاصه این عبارت است: اَلْوَصْلُ اَوْلٰی مِنَ اَلْوَقْفِ (وصل کردن بهتر از وقف است)
بنابراین وصل بر آن بهتر است اما وقف هم می توان کرد.
٣)” (.:) (.:) ” (وقف معانقه = وقف مراقبه):
این دو مجموعه سه نقطه ای اگر بر روی دو کلمه نزدیک به هم قرار داده شود، به این معناست که در صورت وقف بر هر یک از آن ها، بر روی دیگری نمی توان وقف کرد.
مثال: ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لَا رَیْبَ فیهِ هدًی لِلْمُتَّقینَ (آیه ٢ سوره مبارکه بقره)
در هنگام وقف معانقه سه کار میتوان انجام داد که مورد ٢ و ٣ ارجحیت دارد:
١)بدون اینکه وقف انجام دهیم بخوانیم.
٢)فقط بر روی اولین علامت سه نقطه ای وقف کنیم
٣)فقط بر روی دومین علامت سه نقطه ای وقف کنیم
پس در آیه شریفه بالا عبارت وسطِ هر مجموعه سه نقطه ای (یعنی کلمه “فیهِ”) یا باید با اولی (لَا رَیْبَ ) خوانده شود یا با دومی (هدًی).
٤) قِف : فعل امر است، یعنی وقف کن، که متأخرین به جای (ط) نوشتهاند و وقف بر آن مطلقاً خوب است.
٥)س : علامت سکته است.
قِفْهُ ـ یعنی آنرا وقف کن که، نشانه وقف به طریق سکته است لیکن سکته آن طولانی و دوبرابر (س) است و به وقف نزدیکتر است.
٦) ق : علامت قِیلَ عَلَیْهِ الْوَقْفُ (گفته شده بر آن وقف است) می باشد که وقف بر آن به قول ضعیف جایز است، و وصل بهتر می باشد.
نکته: وقف بر پایان هر آیه ، حتی اگر جمله ناقص باشد، یک سنت نبوی است و بهتر است وقف انجام شود ، البته بعضی از قراء زمانی که آیات با معانیه دنبالِ هم باشند دو آیه (و یا بیشتر) را به یکدیگر وصل می نمایند که موردی ندارد.
نکته: شرح علایم به کار رفته در هر نوع کتابت (عثمان طه، طاهر خوش نویس، و…) در پایان قرآن با همان کتابت نیز آمده است.
برگرفته از کانال حافظان وحی