تجوید در لغت به معنى خوب و زیبا گردانیدن و در اصطلاح قرائت عبارت است از: صحیح ادا کردن هر حرف از نظر مخرج، صفات و احکام آن حرف؛
مخرج حرف: محل تولید و خروج حرف در دستگاه تکلم
صفت حرف: حالات مختلفی که همیشه با حرف همراه است مانند نرمی و خشونت. مثلا یکی از صفات حرف “عین” این است که باید با نرمی ادا شود.
احکام حرف: حالات موقتی که در اثر ترکیب در کلمه برای حرف پیش می آید
با رعایت این قواعد در واقع آیات کلام الله مجید زیباتر ، نیکوتر و کامل تر تلاوت خواهند شد و لذا به این علم، “علم تجوید قرآن” گفته می شود.
- تجوید از علوم شرعى و علوم قرآنى است . قـدمـت آن بـه عـصـر رسـول اللّه (ص ) و مواظبت ایشان بر اداى درست کلمات قرآنى و آموختن درست خوانى قرآن بازمى گردد. - غرض ازعلم تجوید صحیح اداءکردن حروف و درست خواندن قرآن کریم می باشد به طریقی که پیامبر(ص) خوانده اند.
پس هدف تجوید توانا ساختن قارى بر تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح حروف قرآن کریم و حفظ زبان از اشتباه در تلاوت است. در حقیقت پاسدارى از الفاظ قرآن کریم در بُعد صوتى آن از اهداف این علم است. (التمهید فى علم التجوید، ص٤٧)
– فایده علم تجوید حاصل نمودن رضاى خداوندجل جلاله است به صحیح خواندن قرآن مجید.
– موضوع این علم حروف، آواها و کلمات قرآن به لحاظ آوایى و صوتى است؛ به عبارت دیگر موضوع تجوید، تولید آواها و واج هاى عربى در تلاوت قرآن است.
اهمیت علم تجوید:
در اهمیت این علم همین بس که در تفسیر آیه «…ورَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلا»(آیه ٤ سوره مزمل) از امیرمؤمنان امام على (ع) آورده‌اند که:
«الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف» یا «حفظ الوقوف و بیان الحروف».( الصافى، ج ١، ص ٧١؛ النشر، ج١، ص٢٠٩؛ بحارالانوار، ج٨١، ص١٨٨)
در این سخن دو محور اساسى براى ترتیل قرآن، ترسیم شده است: یکى تجوید حروف که ضامِن سلامت الفاظ قرآن است. دیگرى شناخت وقف هاى قرآن که ضامن سلامت معناى قرآن است.
شناخت و رعایت وقوف قرآن، مبتنى بر معرفت عبارات و جمله‌هاست که در فهم صحیح کلام الهى اثر دارد.
قاریان تجوید را به علمى و عملى تقسیم نموده و تجوید علمى به معناى فراگیرى قواعد علم تجوید را واجب کفایى دانسته‌اند.( نهایة القول المفید، ص٩؛ تنقیح الوسیط، ص٩٤)
اما در تجوید عملى یعنى خواندن قرآن با مراعات قواعد تجوید اختلاف است؛ جمعى مراعات آن را در تلاوت قرآن، واجب و تارک آن را گناهکار و مستحق عقوبت دانسته‌اند. (النشر، ج٢، ص٢١٠ ـ ٢١١؛ احکام قراءة القرآن، ص٣١؛ تنقیح الوسیط، ص٩٦ ـ ٩٥)
و در این راستا به برخى آیات قرآن از جمله آیه شریفه «ورَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلا=و قرآن را شمرده و آرام (واضح و با درنگ) بخوان» و روایتى از رسول خدا صلى الله علیه و آله: «اقرؤا القرآن بلحون العرب و أصواتها» و اجماع استناد کرده‌اند.( التبیین، ص١١٢؛ احکام قراءة‌القرآن، ص٣١؛ الجامع‌الصغیر، ج١، ص١٩٩)
برخى دیگر معتقدند مراعات تجوید در مقدار لازم از تلاوت قرآن در فرایض واجب است؛ ولى در سایر موارد واجب نیست.(نظرات فى علم التجوید، ص٤٢)
برخى دیگر بسیارى از قواعد تجوید را ساخته و پرداخته علماى تجوید دانسته، با اصرار بر آنها به شکل افراطى مخالفت کرده‌اند.( تفسیر سید مصطفى خمینى، ج١، ص١١٤؛ الجواب المفید، ص١٩)
متأخران مراعات قواعد تجوید را در تلاوت قرآن در صورتى که ترک آن به تغییر در کلمه و فساد معنا بینجامد واجب دانسته‌اند؛ اما رعایت نکات تخصصى تجوید و قواعدى مانند ادغام و اخفاء را که ترک آن سبب تغییر کلمه و فساد معنا نمى‌شود لازم ندانسته‌اند.( التبیین، ص١١١)
فقها رعایت مخارج حروف را در نمازهاى فریضه، لازم مى‌دانند. (عروة الوثقى، ج١، ص٦٥٣؛ مستمسک العروه، ج٦، ص٢٣٥؛ مستند العروه، ج٣، ص٤٧٣ – ٤٦٥)
لیکن رعایت نکات تخصصى تجوید و التزام به همه قواعد آن را واجب نمى‌دانند.( مستند العروه، ج٣، ص١٢٣)
البته به لحاظ ارائه قرائتى فصیح، براى قاریان ماهر و کارآزموده لازم است تا با جزئیات تجوید به خوبى آشنا باشند.
حروف هجا یا الفباى زبان عـربی:
الفباى زبان عربى داراى ٢٨ حرف است و اگر حرف (الف) را به آن اضافه کنیم ٢٩ حرف مى شود. چون الف مخرج و تکیه گاهى ندارد از این جهت بعضى از علماء آنرا جزء حروف هجا محسوب نمى کنند و در عوض الف (فتحه) را استعمال مى نمایند. اما برخى دیگر از علماء نظر به اینکه الف جزء یکى از حروف سه گانه ی (مد) است که ذاتاً به اندازه ء یک الف یا (دو) حرکت کشیده می شود و فتحه این امتیاز را ندارد و در همه جا به سرعت اداء می شود، الف را از فتحه جدا دانسته و شامل حروف هجا می دانند .