قرائت آیات قرآن 4 مرتبه دارد:
1ـ ترتیل
2ـ تحقیق
3ـ تحدیر (حَدْر)
4ـ تدویر
1) تلاوت ترتیل:
ترتیل در لغت عبارت است از «نظم و ترتیب در کلام».
«رَتَّلَ الْکَلام» یعنی: سخن را خوب بیان کرد ـ قواعد سخن را مراعات نمود.
ترتیل در اصطلاح قرائت عبارت است از: خواندن قرآن بطور منظم و با تأنّی و شمرده و همراه با تدبّر در معانی، بطوریکه تمامی قواعد رعایت شود.
2) تلاوت تحقیق:
تحقیق در لغت به معنای «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» و «رسیدن به حقیقت شیء» آمده است.
در قرائت قرآن، «تحقیق» عبارت است از خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنّی حتی «آهسته‌تر از قرائت به ترتیل»، همراه با اشباع مدها، تحقیق همزه ها، اتمام حرکات، تحقیق مخارج حروف و … که همه اینها در سایه قرائت آیات با حداقل سرعت، میسر است. قرائت تحقیق، طریق ورش از نافع، عاصم و حمزه بوده و روشی است که از آن جهت تعلیم قرائت به شاگردان و همچنین تمرین و ریاضت زبان برای فراگیری و اداء کامل قواعد تجویدی، استفاده می‌شود.
تلاوت بصورت تحقیق به سه گونه اجرا می‌شود:
1ـ تحقیق مجلسی: در این روش قاری در مجلس باحضور تعدادی مستمع شروع به تلاوت قرآن می‌کند و اینگونه تلاوتها با تشویق حضار در مجلس همراه است بطوری که در اغلب تلاوتهای مجلسی صدای تشویق مستمعین به گوش می‌رسد.
2ـ تحقیق استودیویی (درسی، ساده): در اینگونه تلاوتها قاری به تنهایی در استودیو (فضایی بسته) شروع به تلاوت قرآن می‌کند، بنابراین اینگونه تلاوتها بدون تشویق و صدای مستمع می‌باشد. تلاوت تحقیق استودیویی در زمانهای متفاوت از 3 دقیقه تا بعضاً 60 دقیقه اجرا می‌شود و اغلب این تلاوتها جنبة آموزشی نیز دارد، زیرا کلیة ضوابط یک قرائت استاندارد با حضور کارشناسان برجستة قرآنی در آن لازم‌الاجراست.
اکثر تلاوتهای تحقیق درسی در دو زمان 15 یا 30 دقیقه اجرا می‌شود.
3ـ تحقیق ترتیبی مجلسی: در اینگونه تلاوتها قاریان قرآن به ترتیب از اول تا آخر قرآن در زمان و آیات مشخص (از قبل تعیین شده) در مجلس با حضور مردم در ساعتی معین شروع به تلاوت می‌کنند و الزاماً می‌بایست قطعة تعیین شده کامل و بدون کم و کاست اجرا شود، این نوع تلاوتها سالهاست قبل از اذان صبح در کشور مصر توسط قاریان برجستة مصر هر روز اجرا می‌شود.
دراین بخش از سایت اینترنتی رادیو قرآن شما با بخش هایی چون تلاوت تحقیق قاریان ایرانی و مصری آشنا خواهید شد همچنین کلیه تلاوتها قابل دریافت می باشند.
3) تلاوت تحدیر(حَدر):
بمعنای سرعت گرفتن و از سراشیبی به پائین آمدن می‌باشد که مستلزم ازدیاد سرعت است.
در اصطلاح قرائت، عبارت است از خواندن قرآن با سرعت زیاد همراه با رعایت احکام تجوید.
بدیهی است که در این حال احکام تجویدی با دقت و ظرافت روش پیشین، رعایت نخواهند شد اما بهرحال نباید قواعد قرائت دچار اخلال فاحش گردد.
«حدر» روش کسانی است که مدّ منفصل را به «قصر» خوانده‌اند مانند: ابن‌کثیر، قالون …
4) تلاوت تدویر:
حالتی است بین تحقیق و حدر به بیان دیگر، نوعی قرائت است نه به سرعت «حدر» و نه به کُندی «تحقیق». اکثر اهل اداء، این روش را اختیار کرده‌اند.
در فایده مراتب مختلف قرائت آمده است:
کسانی که به تحقیق خوانده‌اند، این روش را بهترین راه برای اداء قواعد تجویدی و تدبر در معانی می‌دانند هر چند که در نتیجه آن، آیات کمتری خوانده شود.
اما آنان که قرائت «حدر» را اختیار کرده‌اند بر این عقیده‌اند که مطابق فرموده خداوند «مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها» پس هر چه قرآن سریعتر خوانده شود، کلمات بیشتری تلاوت خواهد شد و بدین ترتیب اجر بیشتری عاید قاری خواهد شد!
حال آنکه در کتاب خدا آمده است:«وَ قُراناً فَرَقناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْثٍ» و یا «کِتابٌ اَنْزَلناهُ اِلَیکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّروا ایاتِهِ» .
با توجه به تمامی مطالب فوق، می‌توان گفت ترتیب قرائات (از کند به تند) عبارتست از:
تحقیق ـ ترتیل ـ تدویر ـ تحدیر
و اما، افضل‌القراءات همانا، «ترتیل» است که مجمع تمامی امتیازات قرائت است، و در قرآن نیز بدان امر شده است آنجا که می‌فرماید:
«وَ رَتِّلِ القُرانَ تَرتیلاً» (آیه 4 سورَة المُزَمِّل) یعنی: قرآن را منظم، مرتب، با تأنی و شمرده و همراه با تدبر در معانی بخوان.
از امام‌المتقین حضرت علی ابن ابی‌طالب علیه‌السّلام سؤال شد، ترتیل چیست؟
فرمود: «اَلتَّرتیلُ، اَداءُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الوُقوفِ».
در کتاب معروف «اَلنَّشْر»، با کمی تفاوت یعنی «اَلتَّرتیلُ، تَجْویدُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الْوُقوفْ» نیز آمده است. و این فرموده مولای متّقیان، مورد اتّفاق اهل تشیع و تسنن است.
با توجه به تمامی مطالب فوق، فضل و برتری «ترتیل» بر دیگر قراءات آشکار می‌گردد.
بطور اختصار در ترتیل امتیازات ذیل جمع آمده است:
1ـ نه بدان سرعت است که در قواعد تجویدی خللی وارد آید.
2ـ نه بدان کُندی و آهستگی است که همچون تحقیق، آیات کمتری خوانده شود.
3ـ تجوید حروف و «حفظ وقوف» رعایت می‌گردد.
4ـ از همه مهمتر، فرصت کافی برای تدبر در معانی وجود دارد.
لازم به ذکر است نخستین کسی که درباره قرائت کتابی تدوین کرد «اَبانِ ابْنِ تَغْلِبْ» شاگرد امام سجاد (علیه‌السلام) بود.
در ذیل آیه شریفه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلا» از حضرت علی(ع) چنین نقل شده:
«بیّنه تبیانا، و لا تهذّه هذّ الشعر، و لاتنثره نثر الرمل، و لکن أفزعوا به قلوبکم القاسیة، ولایکن هم أحدکم آخر السورة»
امام علی علیه السلام در این روایت توصیه می کند که قرآن را آرام و شمرده بخوانید، و آن را مانند شعر که سریع و پشت سر هم است، و یا مانند ریگهای پراکنده شده نخوانید، بلکه با آرامش و طمأنینه بخوانید به گونه ای که دلهای سخت شما را بلرزاند، و هم چنین موقع قرآن خواندن سعی شما بر این نباشد که فقط سوره را به اتمام برسانید.( کافی، ج2، ص614)
در روایت دیگری نیز از امام صادق(ع) آمده:
«هو أن تتمکث فیه و تحسن به صوتک» یعنی ترتیل آن است که آن را با آرامش و به همراه صوت نیکو بخوانید. (بحارالانوار، ج89، ص191)
بررسى مقایسهاى درجه مطلوبیت قرائت ، تحدیر ، ترتیل و تحقیق:
قرائت تحقیق، اصولاً براى هدف دیگرى غیر از نفس تلاوت در نظر گرفته مىشود. از این روى در موارد آموزش و یا اقراء شیخ بر شاگردان، تنها اینگونه قرائت مطلوب است؛ و در غیر از این موارد مطلوبیت ویژهاى ندارد.
اما در میان دو قرائت تحدیر و ترتیل، سؤال بدین گونه مطرح مىشود: اگر مدت معینى به قرائت تحدیر سپرى شود قارى بر قرائت آیات بیشترى موفق مىشود؛ حال در این مدت معین، تحدیر و بیش خوانى مطلوبتر است یا ترتیل و کم خوانى؟ گرچه خواندن تعداد آیات معین بصورت ترتیل و در نتیجه در مدت زمانى بیشتر از قرائت همان آیات بصورت تحدیر و مدت زمانى کمتر بدون تردید مطلوبتر است.
گروهى با توجه به بعضى از روایات، قرائت تحدیر را که ملازم با بیش خوانى است ترجیح دادهاند؛ چرا که در حقیقت بیش خوانى قرآن داراى ثواب و اجر بیشتر و در نتیجه مطلوبتر است.
ابن مسعود از پیامبر اکرم (ص) نقل مىکند که فرمود: «هر کس حرفى از کتاب خداوند را بخواند، براى او حسنهاى است و یک حسنه نیز ده برابر مىشود.»( ابن جرزى، النشر فى القرائات العشر، ج 1، ص 208)
در روایت ترمذى و طبرسى این گونه وارد شده است که بر هر حرفى ده حسنه است(فضل بن الحسن الطبرسى، مجمع البیان، ج 1، ص 16) و در نقل طبرسى مقصود از بکل حرفٍ، صریح بیان شده که مقصود از حرف، مجموعه «الم» (بعنوان مثال) نیست؛ بلکه خداوند به قرائت «الف» لام، میم، هر کدام ده حسنه عطا مىکند.( جلال الدین سیوطى، پیشین، ج 1، ص 368)
گروه دیگر، قرائت ترتیل و کم خوانى را ترجیح دادهاند. دلایل این گروه و آنچه به تأیید نظرشان اقامه مىشود، امور مختلفى است:
اولاً اینگونه قرائت، با هدف و مقصود از قرآن که همان فهم و تدبر و عمل به قرآن است، سازگار است.
ثانیا: قرائت ترتیل با اجلال و توقیر قرآن (که از جمله آداب مواجهه با کلام «خداوند» است) تناسب بیشترى دارد؛ و در نتیجه تأثیر بیشترى بر جان شنونده و خواننده مىگذارد.
ثالثا: اینگونه قرائت با سیره معصومین علیهم السلام، هماهنگ و منطبق است. امام هشتم على بن موسى علیه السلام در روایتى که به قرائت خویش اشاره فرمودهاند، توجه به معانى را در قرائت خود اینگونه بیان کرده‌اند:
«الواردت ان اختمه فى القرب من ثلاث لختمتها و لکن ما مررت بآیة قط الافکرت فیها و فى اى شیىء انزلت و فى اى وقت فلذلک صرت اختم فى کل ثلاثه.»
«اگر من مىخواستم که قرآن را در کمتر از سه روز نیز ختم کنم، مىتوانستم؛ ولى من به هیچ آیهاى نمىگذرم مگر آن که در آن آیه و در شأن نزول و زمان نزول آن اندیشه مىکنم، پس به این جهت است که در هر سه روز (و نه کمتر) یک ختم قرآن مىکنم.»( محمد حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 4، ص 863)
ابن جرزى به نقل از بعضى بزرگان تفاوت لطیفى را بین این دو قرائت ذکر کرده است. وى مىنویسد:
«ثواب قرائت ترتیل و تدبر در قرآن از جهت ارزش (و کیفیت) بالاتر است و ثواب کثرت قرائت از جهت عدد (و کمیت) بیشتر است. اولى مانند آن است که کسى جواهر گرانبها یا عبد قیمتى را صدقه داده و آزاد کند، و دومى مانند آن است که کسى درهمهاى زیادى را صدقه دهد و یا بندگان کم ارزش زیادى را در راه خدا آزاد نماید.»( ابن جرزى، النشر فى القرائات العشر، ج 1، ص 209)
این کیفیت گرایى و معناگرایى در حین قرائت، نه تنها بزرگان را به قرائت ترتیل مىکشاند که گاهى به تکرار فراوان یک آیه وادار مىکرد بگونهاى که محمد بن کعب القرظى مىگوید:
«خواندن دو سوره زلزال و قارعه» و تکرار و تفکر در آنها از شب تا صبح، در دیدگاه من از خواندن سریع قرآن بسیار مطلوبتر است.»( ابن جرزى، النشر فى القرائات العشر، ج 1، ص 209)
تکرار قرائت آیهاى واحده از شب تا صبح از پیامبر اکرم (ص) و بعضى از بزرگان به تبع آن حضرت نیز نقل شده است.( ابن جرزى، النشر فى القرائات العشر، ج 1، ص 209)